Τυπικό Ακολουθιών

1. Περί του Ρωμαϊκού ωρολογίουκαι των ακολουθιών του 24ώρου

Το εκκλησιαστικό τυπικό της μονής του αγίου Σάββα του ηγιασμένου στην Παλαιστίνη,που σήμερα ισχύει ως πανορθόδοξο τυπικό, τοποθετεί τις ακολουθίες του μέσα στοεικοσιτετράωρο, με βάση τον τρόπο που υπολογιζόταν ο ημερήσιος χρόνος κατά τον 8ομ.Χ. αιώνα στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Πριν, λοιπόν, μιλήσουμε για οτιδήποτε άλλο,καλό θα ήταν να γνωρίσουμε τον τρόπο, με τον οποίο υπολογιζόταν ο ημερήσιος χρόνοςτην εποχή εκείνη. Έτσι, από τη μία μεριά θα μπορέσουμε να κατανοήσουμε σωστότερα τηθέση της κάθε ακολουθίας μέσα στο 24ωρο της ημέρας, ενώ από την άλλη θα μας λυθούνκάποιες απορίες, που πηγάζουν από το διαφορετικό υπολογισμό του ημερήσιου χρόνουτότε και σήμερα (για παράδειγμα: α. Γιατί να είναι ο Εσπερινός η πρώτη χρονικάακολουθία της ημέρας και όχι το μεσονυκτικό ή ο Όρθρος; β. Ποια ακριβώς ώρα πρέπει νατελούνται σήμερα οι σύντομες ακολουθίες των Ωρών;).Η ημέρα (δηλαδή, ο χρόνος που χρειάζεται η γη, για να ολοκληρώσει ένα πλήρη κύκλογύρω από τον άξονά της), κατά το Ρωμαϊκό ωρολόγιο, χωρίζεται σε είκοσι τέσσερις (24)ώρες, όπως ακριβώς συμβαίνει και με το σημερινό ωρολόγιο. Όμως:

1ον. -

Αρχή και τέλοςτου εικοσιτετράωρου θεωρείται Η ΔΥΣΗ ΤΟΥ ΗΛΙΟΥ

(Ενώ σήμερα η ημέρατελειώνει και αρχίζει τα μεσάνυκτα, δηλαδή 12 ακριβώς ώρες μετά το μεσημέρι) και

2ον.-

Το εικοσιτετράωρο χωρίζεται σε δύο τμήματα, που ονομάζονται ημέρα και νύκτα(όπως συμβαίνει και με το σημερινό ωρολόγιο)

και θεωρούνται πλασματικά ίσαμεταξύ τους

. Δηλαδή, ο χρόνος που μεσολαβεί ανάμεσα στην ανατολή και τη δύση τουηλίου χωρίζεται σε δώδεκα (12) ίσα χρονικά διαστήματα, που αποτελούν τις δώδεκα ώρεςτης ημέρας, ενώ ο χρόνος που μεσολαβεί ανάμεσα στη δύση και την ανατολή του ηλίουχωρίζεται σε δώδεκα (12) ίσα χρονικά διαστήματα, που αποτελούν τις δώδεκα ώρες της νύκτας

. Έτσι, κατά το ρωμαϊκό ωρολόγιο, κάθε ημέρα αποτελείται από τις 12 ώρεςτης ημέρας και τις 12 ώρες της νύκτας, πράγμα που συνεπάγεται μια καθημερινήπλασματική ισημερία.

Είναι, φυσικά, φανερό, αυτός ότι αυτός ο τρόπος υπολογισμού του ημερήσιου χρόνου (σεσχέση πάντα με τον τρόπο που υπολογίζουμε τον ημερήσιο χρόνο σήμερα) είναι ατελής,γιατί:

Η αλλαγή της ημέρας δεν γίνεται παντού και πάντα την ίδια ακριβώς στιγμή

.Αυτό συμβαίνει γιατί ο πραγματικός χρόνος της δύσης του ηλίου επηρεάζεται απόδιάφορους παράγοντες, όπως η μορφολογία του εδάφους (π.χ. όταν ο οπτικός μαςορίζοντας είναι η γραμμή της θάλασσας ή οι κορυφογραμμές των βουνών) και οι διάφορεςεποχές του έτους (π.χ. ο χρόνος της δύσης του Ήλιου είναι διαφορετικός το καλοκαίρι καιτο χειμώνα).

 

Η πραγματική χρονική διάρκεια των ωρών της ημέρας και της νύκτας δεν είναιποτέ σταθερή, αλλά αλλάζει συνεχώς, ανάλογα με την, κατά περίπτωση, αύξηση ήμείωση του χρόνου που μεσολαβεί ανάμεσα στην ανατολή και τη δύση του Ηλίου

. Έτσι, για παράδειγμα, αν υποθέσουμε, ότι σε κάποιο τόπο ο ήλιος το χειμώνα δύει στιςπέντε το απόγευμα (17:00) και ανατέλλει στις επτά το πρωί (07:00), για να υπολογίσουμετην πραγματική διάρκεια της «ώρας» της ημέρας, πρέπει να βρούμε το σύνολο τωνπρώτων λεπτών, που μεσολαβούν ανάμεσα στην ανατολή και τη δύση του Ήλιου, και ναδιαιρέσουμε αυτό τον αριθμό με το δώδεκα (12). Από τη μέτρηση αυτή προκύπτουν ταεξής ενδεικτικά μεγέθη: 

10 Χ 60 = 600

(Πραγματικές ώρες ημέρας Χ λεπτά της ώρας = σύνολο λεπτών ημέρας)

600 : 12 = 50

(Σύνολο λεπτών ημέρας : 12 ώρες ημέρας = διάρκεια μιας ώρας τηςημέρας) Με τον ίδιο τρόπο υπολογίζουμε και την πραγματική διάρκεια της «ώρας» της νύκτας: 

14 Χ 60 = 840

(Πραγματικές ώρες νύκτας Χ λεπτά της ώρας = σύνολο λεπτών νύκτας)

840 : 12 = 70

(Σύνολο λεπτών νύκτας : 12 ώρες νύκτας = διάρκεια μιας ώρας της νύκτας) Με βάση τα μεγέθη αυτά βλέπουμε, ότι, στην περίπτωση που ενδεικτικά περιγράψαμεανω-τέρω, η πραγματική διάρκεια κάθε μιας από τις δώδεκα ώρες της ημέρας είναι ίση με50΄, ενώ η πραγματική διάρκεια κάθε μιας από τις δώδεκα ώρες της νύκτας είναι ίση με70΄. Υπολογίζοντας, τώρα, το χρόνο με βάση το Ρωμαϊκό ωρολόγιο μπορούμε να δώσουμεακριβείς απαντήσεις στα δύο ερωτήματα που θέσαμε στην αρχή του θέματός μας:

 

Ο Εσπερινός είναι η πρώτη χρονικά ακολουθία της ημέρας, γιατί τελείταιαμέσως μετά τη δύση του ηλίου, δηλαδή αμέσως μετά την αρχή της νέας ημέρας.

 

Δεν είναι δυνατόν να ορίσουμε με ακρίβεια τον πραγματικό χρόνο τέλεσης τωνσύντομων ακολουθιών των Ωρών.

Ο χρόνος αυτός αλλάζει συνεχώς, ανάλογα με τηναύξηση και τη μείωση της χρονικής διάρκειας της ημέρας και της νύκτας. Γι’ αυτό καιμόνο κατά προσέγγιση μπορούμε να ορίσουμε το χρόνο αυτό με ένα γενικό κανόνα.

 

Κατά τη διάρκεια του εικοσιτετραώρου (με βάση το ρωμαϊκό ωρολόγιο) τελούνται οιπροβλεπόμενες από το Σαββαΐτικο τυπικό ακολουθίες. Αυτές, κατά χρονολογική σειρά,είναι οι εξής: 

 

Ο ΕΣΠΕΡΙΝΟΣ ή ΛΥΧΝΙΚΟΝ: Είναι η πρώτη ακολουθία της ημέρας.Ονομάζεται Εσπερινός,

γιατί τελείται το εσπέρας (εσπέρας ονομάζεται το χρονικόδιάστημα, που μεσολαβεί ανάμεσα στη δύση του ήλιου και τον ερχομό της νύκτας).Επίσης, η ίδια ακολουθία ονομάζεται στα λειτουργικά κείμενα και

Λυχνικόν

, επειδή ηέναρξή της συνέπιπτε χρονικά με την αφή των λύχνων, που φώτιζαν τους δρόμους τωνμεγάλων πόλεων κατά τη διάρκεια της νύκτας. 

 

ΤΟ ΑΠΟΔΕΙΠΝΟΝ: Είναι μια σύντομη ακολουθία, που διαβάζεται μετά το βραδινόφαγητό και πριν από τη βραδινή κατάκλιση. Σήμερα, εκτός της Μεγάλης Τεσσαρακοστήςδιαβάζεται το λεγόμενο

Μικρό Απόδειπνο

(με τους Χαιρετισμούς της Θεοτόκου), ενώκατά τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή διαβάζεται (από τη Δευτέρα έως και την Πέμπτη, καθώςκαι την Κυριακή) το λεγόμενο

Μεγάλο Απόδειπνο

, που είναι πανηγυρικότερο καιμεγαλύτερο σε έκταση.

 Όμως, κατά τη σωστή τάξη, στο Σαββαΐτικο τυπικό δενυφίσταται η διάκριση ανάμεσα σε Μικρό και Μεγάλο απόδειπνο, η οποία είναι πολύμεταγενέστερη. Υπάρχει μόνο μία ακολουθία (το σημερινό Μεγάλο Απόδειπνο), που ηονομασία της στα διάφορα λειτουργικά κείμενα αναγράφεται πάντα σε πληθυντικόαριθμό («…εν τοις αποδείπνοις…»).

 

 

ΤΟ ΜΕΣΟΝΥΚΤΙΚΟΝ: Είναι η ακολουθία, που διαβάζεται αμέσως μετά τηνέγερση από το βραδινό ύπνο. Σήμερα υπάρχουν τρεις παραλλαγές του Μεσονυκτικού: μίαγια τις καθημερινές ημέρες (από Δευτέρα έως και την Παρασκευή), μία για την ημέρα τουΣαββάτου και, τέλος, μια για την ημέρα της Κυριακής (περιέχει Τριαδικό οκταώδιο κανόνακαι Τριαδικά μεγαλυνάρια)

.

 

Η σημερινή ακολουθία του Μεσονυκτικού της Κυριακήςείναι μεταγενέστερη προσθήκη, γιατί στο Σαββαΐτικο τυπικό προβλέπεται η τέλεση

αγρυπνίας όλες της Κυριακές του χρόνου. Από αυτό συνάγεται, ότι η ακολουθία τουΜεσονυκτικού την ημέρα της Κυριακής, κατά τη σωστή τυπική τάξη,καταλιμπάνεται (δηλαδή δεν τελείται καθόλου), όπως, ακριβώς, συμβαίνει σε όλες τιςάλλες αγρυπνίες του χρόνου.

 

 

Ο ΟΡΘΡΟΣ: Αποτελεί (μαζί με τον Εσπερινό) τη σημαντικότερη ακολουθία του24ώρου. Η χρονική της διάρκεια, αν τηρηθεί πιστά το τυπικό, φτάνει (και υπερβαίνειπολλές φορές) τις δύο ώρες, ενώ η τυπική της διάταξη είναι εξαιρετικά περίπλοκη.Ονομάζεται «όρθρος» γιατί ο τελείται την ώρα του όρθρου. Όρθρος ονομάζεται τοχρονικό διάστημα που μεσολαβεί ανάμεσα στην εμφάνιση του πρώτου φωτός της ημέρας(της αυγής) και στην ανατολή του ήλιου. 

 

Η ΑΚΟΛΟΥΘΙΑ ΤΗΣ Α΄ ΩΡΑΣ: Είναι μια σύντομη πρωινή ακολουθία, πουευχαριστεί το Θεό για την έλευση της νέας ημέρας και του πρωινού φωτός. Σήμερατελείται συναπτά (δηλαδή αμέσως μετά) με την ακολουθία του όρθρου. Ονομάζεται έτσι,γιατί τελείται κανονικά την πρώτη ώρα της ημέρας (κατά το ρωμαϊκό ωρολόγιο).

 

 

Η ΑΚΟΛΟΥΘΙΑ ΤΗΣ Γ΄ ΩΡΑΣ: Είναι μια σύντομη ακολουθία, που ευχαριστεί τοΘεό για την έλευση του Αγίου Πνεύματος, η οποία, σύμφωνα με τη σχετική διήγηση τουβιβλίου των Πράξεων των Αποστόλων, έγινε την τρίτη ώρα της ημέρας. Ονομάζεται έτσι,γιατί τελείται κανονικά την τρίτη ώρα της ημέρας (κατά το Ρωμαϊκό ωρολόγιο). Σήμερα ηακολουθία της Γ΄ ώρας τελείται συναπτά (δηλαδή αμέσως μετά) με την ακολουθία της Α΄ώρας.

 

 

Η ΑΚΟΛΟΥΘΙΑ ΤΗΣ ΣΤ΄ ΩΡΑΣ: Είναι μια σύντομη ακολουθία, που αναφέρεταιστη σταύρωση του Χριστού, η οποία, σύμφωνα με τη σχετική διήγηση των Ευαγγελίων,έγινε την έκτη ώρα της ημέρας. Ονομάζεται έτσι, γιατί τελείται κανονικά την έκτη ώρα τηςημέρας (κατά το ρωμαϊκό ωρολόγιο). Σήμερα η ακολουθία της ΣΤ΄ ώρας τελείται συναπτά(δηλαδή αμέσως μετά) με την ακολουθία της Γ΄ ώρας.

Πάντως, κατά τη σωστή τυπικήτάξη, η ακολουθία της Γ΄ και ΣΤ΄ Ώρας είναι μια ενιαία ακολουθία, που ονομάζεταιακολουθία της Τριθέκτης. 

 

Η ΑΚΟΛΟΥΘΙΑ ΤΩΝ ΤΥΠΙΚΩΝ: Η ακολουθία των Τυπικών τελείται ανάμεσαστην ΣΤ΄ και την Θ΄ ώρα, ενώ κατά τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή τελείται αμέσως μετά τοτέλος της Θ΄ ώρας.

Η ακολουθία των Τυπικών τελείται μόνο τις ημέρες, που, κατά τοΣαββαΐτικο τυπικό, δεν δικαιούνται την τέλεση της Θείας Λειτουργίας

. Όταν τελείταιη Θεία Λειτουργία η ακολουθία των Τυπικών είτε καταλιμπάνεται (δεν τελείται καθόλου),είτε ή ενσωματώνεται σε αυτήν ως α΄, β΄ και γ΄ αντίφωνο της Θείας Λειτουργίας (Τυπικά – Μακαρισμοί).

 

 

Η ΑΚΟΛΟΥΘΙΑ ΤΗΣ Θ΄ ΩΡΑΣ: Είναι μια σύντομη ακολουθία, που αναφέρεταιστο θάνατο του Χριστού, ο οποίος, σύμφωνα με τη σχετική διήγηση των Ευαγγελίων, έγινετην ενάτη ώρα της ημέρας. Ονομάζεται έτσι, γιατί τελείται κανονικά την ενάτη ώρα τηςημέρας (κατά το ρωμαϊκό ωρολόγιο). Σήμερα η ακολουθία της Θ΄ ώρας τελείται συναπτά(δηλαδή, αμέσως πριν) με την ακολουθία του Εσπερινού. Η ακολουθία της Θ΄ ώρας είναι ητελευταία χρονικά ακολουθία του 24ώρου.